Günümüzün en büyük problemi işsizlik. TÜİK’in son yayınladığı verilere göre her dört gençten bir tanesi işsiz. Toplumda artan işsizlik hepimizin hayatını doğrudan etkiliyor. Neticede artan işsizlik doğurduğu sonuçlar itibariyle geniş bir toplumsal depresyon hali yaratıyor. Bunun sonuçlarından kaçmak sıradan bir vatandaş için pek de olası bir durum değil.

Her birimiz işsizlik sorununu ya bizzat yaşıyoruz ya da yaşayan bir yakına sahibiz. Ve ya gazetelerin üçüncü sayfalarında işsizliğe bağlı ekonomik sıkıntıların doğurduğu tramvatik tepkilerin sonuçlarını okuyoruz.

İşsizlik sadece işsiz kalan kişiyi değil tüm toplumu ilgilendiren büyük bir sorun. Çağımızda yaşamış en büyük matematikçi Bertrand Russel bu meseleye bambaşka bir açıdan yaklaşıp devrimci bir bakış açısı ortaya koymuştu. Onun çözümü beklenmedik ve bir o kadar basitti.

Aylaklık Hakkı!

Russel 1932 yılında yayınladığı makalesini bir matematikçi titizliğiyle hazırlamıştı ve çözümüne çok güveniyordu. Hatta yine makalesinde şöyle demişti:

“Umarım dünya liderleri savımı dikkate alır ve gençlere nitelikli bir aylaklığın propagandasını yapmaya başlarlar. Eğer böyle olursa ömrümü boşa yaşamamış olurum.”

***

Elbette Russel aylaklık derken işsizliğin yarattığı yanında ekonomik problemleri ve psikolojik sıkıntıları getiren bir boşluk durumunu kastetmiyordu aylaklıktan söz ederken. O iş saatlerinin ve çalışma zamanının azalmasından doğacak nitelikli bir aylaklık zamanından ve hatta aylaklık hakkından bahsediyordu.

Dilerseniz bu noktada üstada ve devrimci fikrine kulak verelim

” Benimle aynı kuşaktan olanların çoğu gibi, «Şeytan hep aylaklara yaptıracak bir kötülük bulur,» atasözünü dinleyerek yetiştim.
Epeyce terbiyeli bir çocuk olduğum için bana söylenen her şeye inanırdım; böylelikle, içinde bulunduğum ana kadar beni çok çalışmaktan geri bırakmayan bir vicdan sahibi oldum.

Ne var ki, EYLEMLERİM vicdanımın denetimi altında olduğu halde, GÖRÜŞLERİM bir devrim geçirmiş bulunuyor! Dünyada gerektiğinden çok çalışıldığını, çalışmanın erdem olduğu inancının büyük zararlar doğurduğunu artık açıkça görüyorum.

Modern endüstri ülkelerinde esas anlatılması gereken şeylerin, öteden beri anlatılmakta olanlardan çok değişik olduğunu sanıyorum. “

” …Gayet ciddî olarak şunu söylemek isterim ki, modern dünyada ÇALIŞMANIN erdem olduğuna inanma yüzünden çok büyük zararlar doğmaktadır ve mutluluğa giden yol, refaha giden yol, çalışmanın örgütlü bir düzen içinde azaltılmasından geçer. “

Tam bu noktada Russel matematikçi kimliğini ortaya koyuyor ve meseleye tüm aktörleri tanımlayarak başlıyor:

“Önce: Çalışma nedir?
Çalışma iki çeşittir: birincisi, yeryüzünde veya yeryüzüne yakın bulunan maddenin durumunu, böyle başka bir maddeye göre değiştirmek;
ikin­cisi de, başkalarına, yeryüzünde veya yeryüzüne yakın bulunan bir maddenin durumunu, böyle başka bir maddeye göre değiştirmelerini söylemektir.

Birinci cins çalışma tatsızdır ve az para getirir; ikinci cins çalışma ise tatlıdır ve çok para getirir. İkinci cins çalışma çok çeşitlidir: emir verenler yanısıra, ne gibi emirler verileceği konusunda akıl verenler de vardır.

Genellikle, iki insan grubu tarafından aynı anda, birbiriyle taban tabana zıt iki cins akıl verilir; buna da siyaset denir. Bu cins çalışma için gerekli marifet akıl verilecek konu üzerinde değil, meselâ reklâmcılık gibi, inandırıcı konuşma ve yazma sanatı üzerinde bilgi sahibi olmaktır.
Amerika’da değilse bile, bütün Avrupa’da, bu her iki cins işçi sınıfından çok daha fazla saygı gören üçüncü bir sınıfa mensup insanlar vardır.

Bunlar, toprak mülkiyetini ellerinde bulundurmak yoluyla, yaşama ve çalışma hakkım kendilerine bir imtiyaz diye verdikleri başka insanlardan bu imtiyazlara karşılık para alanlardır. Bu toprak sahipleri aylaktırlar.
Bu bakımdan, benim onlara övgü düzeceğim sanılabilir.

Ne yazık ki, bunların aylaklığı ancak başkalarının emeği sayesinde mümkün olabilmektedir; gerçekten de, bunların rahat aylaklığa duydukları arzu, çalışmayı öğütleyen tüm kutsal vaazların tarihsel kaynağıdır.
Bunların en istemeyecekleri şey, başkalarının da onlar gibi aylak kalmasıdır. “

Burada kalmamış meselenin tarihsel arka planını da temiz bir şekilde açıklamıştır;

“Uygarlığın başlangıcından Endüstri Devrimine kadar insan, bir kural olarak, çok çalışmak suretiyle kendisinin ve ailesinin geçimi için gerekli olandan ancak biraz daha fazlasını üretebiliyordu.

Hem de karısı da en aşağı onun kadar çok çalıştığı ve çocukları yetişir yetişmez emeklerini anne ve babalarınınkine kattıkları halde.
Zorunlu ihtiyaçları karşıladıktan sonra artan az miktardaki üretim fazlası ise, onu üretenlere kalmıyor, savaşçılar ve papazlar tarafından iç ediliyordu.

Kıtlık zamanlarında üre­tim fazlası olmuyordu; ama savaşçılarla papazlar yine de, başka zamanlarda olduğu kadar kazanç sağlıyorlar ve bunun sonucu olarak da birçok işçi açlıktan ölüyordu.
…
Bu kadar uzun zaman süren ve ancak yakın zamanlarda sona eren bir sistem doğallıkla, insanların düşünce ve görüşlerinde derin izler bırakmıştır.

Çalışmanın istenilir bir şey olduğunu doğal karşılamamız çoğunlukla bu sistemden bize kalan bir alışkanlıktır ve alışkanlıktan doğma bu inanç endüstri dönemi öncesine ait olduğu için de modem dünyaya uydurulmamıştır.

Çağdaş teknoloji aylaklığın sadece imtiyazlı sınıflara ait bir imtiyaz değil, bütün toplum içinde eşit dağılan bir hak olabilmesini, birtakım sınırlar içinde mümkün kılmıştır.

Çalışma ahlakı, köle ahlakıdır, modern dünyada ise köleye ihtiyaç yoktur !

Bunlar çok büyük devrimci fikirlerdi ve hiç de öyle boş sözler değildi. Zira Russel bir matematikçi kıvraklığıyla tezinin arka planını oluşturuyordu:

“Çağdaş teknoloji sayesinde de uygarlığa zarar vermeksizin boş vakti insanlar arasında pay etmek mümkün olabilirdi. Çağdaş teknoloji, yaşamak için herkesin ihtiyaç duyduğu şeyleri elde etmekte harcanan emek miktarını büyük çapta azaltmıştır.

Fakat bunu sağlamak yolunda çokça fırsat olmasına rağmen bu böyle yapılmadı. Neden?

Çünkü çalışma görevdi de ondan; çünkü insanın, ürettiği oranda değil, ölçüsü çalışkanlık olan erdemi oranında ücret alması gerekiyordu da ondan.

Bu, içinde doğduğu koşullarla zerrece benzerliği bulunmayan bambaşka koşullara uygulanan Köle Devleti ahlakıdır. Bunun felâketli sonuçlar doğurmasına hiç şaşmamalı.

Bir örnek alalım. [Belirli bir zaman içinde birtakım insanların çamaşır mandalı yapımında çalıştıklarını varsayalım. Bunlar günde (diyelim ki) sekiz saat çalışarak, dünyanın bütün mandal ihtiyacını karşılayacak kadar üretim yapmaktadırlar.

Birisi’ çıkar, aynı sayıda işçinin aynı çalışma süresi içinde öncekinin iki katı mandal yapmasını sağlayan bir buluş kor ortaya. Ama dünyanın iki kat fazla mandala ihtiyacı yoktur; mandallar zaten o kadar ucuzdur ki, daha ucuza satılsa bile daha fazla satın alan olmayacaktır.

Aklı başında bir dünyada olsa, bu durumda, mandal yapımıyla uğraşan herkes sekiz yerine dört saat çalışır, ama bunun dışında her şey yine eskisi gibi yürür. Gelgelelim, içinde yaşadığımız dünyada böyle bir şey ahlak bozucu sayılır.

İçinde yaşadığımız dünyada insanlar hâlâ sekiz saat çalışmakta, gerektiğinden çok sayıda mandal yapılmakta, birtakım insanlar iflas etmekte ve mandal yapımında çalışan işçilerin yansı işten atılmaktadır.

Bunun sonunda yine öteki planda olduğu kadar boş vakit kalır insanlara, ama bu sefer insanların yansı çok fazla çalışırken, öbür yarısı tüm aylaktır.

İşte, nasıl olsa kalacak boş vakit bütün insanlık için bir mutluluk kaynağı haline getirileceğine, bu şekilde ne yapılıp edilip evrensel bir sefalet kaynağı haline getirilmektedir. Bundan daha büyük bir delilik düşünülebilir mi?

Çözümü oldukça basittir aslında modern teknoloji mevcut üretimi bugün çalışma koşullarımızın yarısı kadar zamanda yapma olanağı sağlayabilir. Mesai saatleri alışılagelen 8 saat çalışma döngüsünden çıkarılıp 4 saate indirilebilse bugünkünün iki katı istihdam olanağı ortaya çıkar ve bunun yanında tüm insanlığa nitelikli bir aylaklık zamanı kalır. Ama bu fikrin tarihsel de bir düşmanı vardır.

“Yoksul insanların boş vakitleri olması fikrini zenginler öteden beri nefretle karşılamışlardır. On dokuzuncu yüzyılda İngiltere’de erkekler için günlük normal çalışma süresi on beş saatti; çocuklar genellikle on iki saat, ama çok kere de yetişkin erkekler kadar çalışırlardı.

Ukalâ işgüzarlar bu çalışma saatlerinin çok fazla olduğu fikrini ileri sürdükleri zaman onlara, çalışmanın yetişkin erkekleri içkiden, çocukları da yaramazlıktan alıkoyduğu söyleniyordu.

Çocukluğumda, şehirli erkek işçilerin oy hakkını kazanmasından az sonra, resmî tatil günleri yasalaşınca, üst sınıflar çok kızdılar. Yaşlı bir Düşesin şöyle dediğini hatırlıyorum: «Tatil yoksulların nesine gerek? Onlar ÇALIŞMAK zorundadır.»

Gerçi zamanımızın insanları bu Düşes kadar açık yürekli değiller; ama aynı duygu onlarda da güçlüdür ve bu duygu, içinde bulunduğumuz iktisadi keşmekeşin esas kaynağıdır.
…
Kabul etmek gerektir ki, boş vaktin, akıllıca kullanılması bir uygarlık ve eğitim sonucudur. Bütün ömrünce çok çalışmış bir adam birdenbire boş kalsa sıkılır. Ama önemli miktarda boş vakti olmayan insan da en iyi şeylerin birçoğundan yoksun kalır.

Halk yığınlarının bu yoksunluğu çekmesi için artık hiçbir neden kalmamıştır; artık hiç gereği kalmadığı halde aşırı derecede çalışmakta direnmek, ancak budalaca ve çoğunlukla başkası hesabına katlanılan bir çilekeşlik ruhuyla mümkündür. “

***

Gerçekten de nitelikli bir aylaklığın sonucu olar medeniyetimizi oluşturan yapılar ortaya çıkabilmiştir. (Sevgili dostumuz Caner bu hususu ayrıntısıyla anlatmıştı.) Haftanın beş günü 8-5 çalışan çoklukla mesaiye kalıp 5’te işinden çıkamayan cumartesi bile yarım gün çalışmak mecburiyetinde olan Leonardo Da Vinci bugünkü gibi tarih kitaplarına girebilir miydi?

İşsizliğin olmadığı bir dünyada bugünkü ekonomik sosyal sıkıntıların çoğu çözülmüş olmaz mıydı?

Halbuki biz günümüzde okullara gönderdiğimiz evlatlarımıza dahi basit bir dinlenme hakkı vermiyor nitelikli kendilerini geliştirebilecekleri boş zamanlar sunmuyoruz. Zira çoğumuz da böylesine nitelikli boş zamana sahip değiliz ve dahası boş zamanı kullanmayı biz de bilmiyoruz.

Ama ünlü yazar İlhan Selçuk’un da söylediği gibi söz bir kez söylendi mi artık dünya değişmiştir ve hiçbir şey eskisi gibi olmaz.

Kim bilir Russel’ın güçlü görüşleri dünyayı değiştirmeye başlamıştır bile. Microsoft’un 4 gün mesai deneyi ve bunun olumlu sonuçları belki bunun ilk işaretlerindendir.

Kaynakça:

1. Aylaklığa Övgü (1932, Bertrand Russel)
2. Aylaklığa Övgü Üzerine (Paul Western)
3. Kapak görseli kaynağı: https://www.dunyabizim.com/

Matematiksel